Queer Sinemaya Giriş: İzlenmesi Gereken Filmler
Sinemanın tarihsel belleği, çoğu zaman merkezde olmayanı, dışarıda bırakılanı, bastırılanı görünür kılma mücadelesiyle yeniden yazılır. Bu belleğin içinde queer sinema, yalnızca temsiliyetin değil, aynı zamanda estetik, anlatı ve politik dilin de dönüşümüne işaret eder.
Queer sinema, sinemanın doğuşundan itibaren çeşitli biçimlerde var oldu. Ancak bu varoluş, çoğu zaman alt metinlerle ya da örtük imalarla sınırlı kaldı. Different from the Others (1919), eşcinsel temayı doğrudan işleyen ilk filmlerden biri olarak öne çıkar, ancak dönemin toplumsal koşulları nedeniyle kısa sürede sansürlenir.
1930’larda ABD’de uygulamaya konan Hays Code, queer temsili tamamen görünmez kılar. Hollywood bu dönemde normatif olmayan cinsellikleri ya karikatürize ederek ya da kötü karakterlerin içine gizleyerek aktarır. Queer karakterler ekranda çoğunlukla ya trajik sonlara mahkûm olur ya da mizahi birer figür olarak sunulur.
1960’lar ve 70’ler, hem toplumsal hem de sanatsal anlamda büyük kırılmaların yaşandığı bir dönemdir. Avrupa’da Fransız Yeni Dalga’sı ve Almanya’daki Yeni Alman Sineması gibi hareketler, norm dışı anlatıların sinemada yer bulmasına kapı aralar. Jean Genet’nin Un Chant d’Amour (1950) gibi çalışmalar, açık bir queer arzu dili geliştirir.
Öte yandan ABD’de Andy Warhol’un yeraltı sineması, queer bedenin performatif doğasını, sanatın ve cinselliğin iç içe geçtiği görsel deneyimlerle sunar. John Waters’ın kamp estetiği ise queer sinemaya kitsch ve anarşik bir enerji katar. Bu dönem, queer kimliklerin ilk kez açık biçimde sahiplendiği ve görsel olarak ifade edildiği bir sinema dilinin doğuşuna tanıklık eder.
1980’lerin ortasında patlak veren AIDS krizi, queer topluluklar için hem büyük bir kayıp hem de kolektif bir direnişin tetikleyicisidir. Sinema da bu direnişin önemli bir alanı olur. Queer yönetmenler, bu dönemde kamerayı hem bir yas aygıtı hem de bir politik araç olarak kullanır.
Bu dönemin belgeselleri ve deneysel filmleri, queer hayatların görünürlüğünü artırırken, bir yandan da hegemonik medyanın inşa ettiği ‘hastalıklı beden’ imajına karşı çıkar. Marlon Riggs’in Tongues Untied’ı ya da Derek Jarman’ın işleri bu anlamda hem şiirsel hem politik anlatıların önemli örnekleridir.
1990’ların başında “New Queer Cinema” olarak adlandırılan bir akım belirir. Cheryl Dunye, Todd Haynes, Gregg Araki gibi yönetmenler, yalnızca queer temaları değil, aynı zamanda queer bir anlatı yapısını da sinemaya taşır. Bu filmler kimliği sabit ve temsil edilebilir bir şey olarak değil, sürekli dönüşen, çoklu ve akışkan bir yapı olarak sunar.
Ayrıca bu dönemde queer karakterler ilk kez sadece cinsellikleriyle değil, politik duruşları, gündelik yaşamları ve ilişkileriyle bütünlüklü olarak görünür hâle gelir. Sinema, yalnızca kimliğin değil, aynı zamanda arzunun, aidiyetin ve kaybın da queer versiyonlarını anlatma potansiyeline kavuşur.
2000’lerden sonra queer sinema hem bağımsız hem de ana akım mecralarda görünürlüğünü artırır. Küresel festival dolaşımı, artan finansal destekler ve streaming platformlarının çoğalmasıyla birlikte queer hikâyeler, daha geniş kitlelere ulaşmaya başlar.
Ancak bu görünürlük beraberinde yeni tartışmaları da getirir: Queer temsili, heteronormatif anlatılara mı indirgeniyor? Queer karakterler, yalnızca travma ya da aşk üzerinden mi yazılıyor? Bu sorular, günümüz queer sinemasının etik ve estetik tartışmalarının merkezinde yer alır.
Yine de bu dönem, özellikle trans temsili açısından kayda değer bir ilerleme sunar. Kamera artık yalnızca gösteren değil, deneyimleyen ve dönüştüren bir özne hâline gelir.
Türkiye’de queer sinema üzerine düşünmek bile başlı başına bir arkeolojik kazıya dönüşebiliyor. Akademik alanda da popüler kültür mecralarında da bu başlık uzun süre sessizlikle, eksiklikle, belirsizlikle çevrili kaldı. Varlık dergisinin 2014’te yayımladığı ve Yeşilçam’daki eşcinsel ve trans karakterleri irdeleyen özel dosya hâlâ bu alandaki en kapsamlı arşivlerden biri.
Oysa Türkiye sinemasında yıllar boyunca kadınlar başka kadınları öperken ‘zararsız bir oyun’ olarak görülüyor, erkek eşcinselliği ise ya travmayla açıklanıyor ya da görmezden geliniyordu. Gerçek bir queer temsilden bahsetmek yerine, cis-hetero erkek bakışına göre şekillenmiş, yüzeysel ve normatif karakterler ekrana yansıtılıyordu. Kutluğ Ataman ve Ferzan Özpetek gibi isimler ya da Can Candan’ın Benim Çocuğum belgeseli bu sessizliği kıran istisnalar arasında. Yine de queer tahayyül, Türkiye sinemasında yer yer parlayan ama hâlâ yeterince adı konmamış bir alan olmaya devam ediyor.
Bugünün queer sineması yalnızca görünürlükle değil, aynı zamanda sansür ve baskı mekanizmalarıyla da sınanıyor. En ses getiren ve hatırlayacağımız örneği, Emin Alper’in Kurak Günler (2022) filmi. İki erkek karakter arasındaki homoerotik gerilim, filmin hedef tahtasına oturtulmasına yetmişti. Devletin filme verdiği maddi destek geri istenirken, kültür bürokrasisi eliyle dolaylı bir sansür mekanizması işletildi. Kurak Günler, Türkiye’de queer tahayyülün sadece temsille değil, üretim süreciyle de nasıl tehdit olarak kodlandığını açıkça gösteriyor. Bu nedenle queer sinemayı konuşurken yalnızca kimlikleri değil, bu kimliklerin sinemada var olabilme koşullarını da düşünmek gerekiyor.
Yazın coşkusuyla buluşan Onur Ayı’nda, Ekranom olarak hem Türkiye’de hem dünyada queer sinemanın izini sürmek isteyenler için küçük bir liste hazırladık. Listenin tamamına Ekranom’un letterboxd hesabından ulaşabilirsiniz. Kameraya göz kırpan tüm queer anlatılara selam olsun!
- Paris is Burning (1999),
- Weekend (2013),
- Tangerine (2015),
- Carol (2015),
- Moonlight (2016),
- Aşk, Büyü vs. (2019),
- Portrait of a Lady on Fire (2019),
- All of Us Strangers (2023),
- Passages (2023),
- Queer (2024)
